Die goeie ouwe lichtschakelaar
Een gewone schakelaar ken je natuurlijk wel. Die zit in bijna elk huis, naast de deur op de muur. Het is een beetje schuine knop die in twee standen kan staan en door erop te klikken schakelt. Dit is de meest gangbare manier om het licht aan en uit te doen en een van de belangrijkste elementen van schakelmateriaal. Wat er echter in de muur onder de schakelaar zit, kan verschillen. Dit hangt af van de manier waarop de lampen zijn aangesloten. Misschien is het een wisselschakeling (ook wel hotelschakeling genoemd) of een kruisschakeling. We leggen hieronder uit wat het verschil is en hoe je zelf zo’n speciale schakeling maakt.
Uiteraard hebben alle merken schakelaars. Ze zijn voor elk merk net iets anders, maar de werking is hetzelfde. De premium merken hebben op Klusspullen allemaal hun eigen categorie:
- Gira schakelaars
- Busch-Jaeger schakelaars
- Berker schakelaars
- JUNG schakelaars
- Niko schakelaars
- PEHA schakelaars
- Kopp schakelaars
De opbouw van een inbouwschakelaar
Voor alle inbouwschakelaars van alle merken geldt min of meer dezelfde samenstelling:
- Het basiselement, of ook wel sokkel, is het gedeelte dat in de inbouwdoos wordt gemonteerd en voor het daadwerkelijke schakelen zorgt. Binnen een merk kunnen vaak diverse afwerkingen worden gekozen.
- De schakelwip is het onderdeel dat op de sokkel wordt geklikt om de schakelaar goed en veilig te kunnen bedienen. Deze hoort altijd bij een specifieke sokkel van een specifiek merk.
- Het afdekraam is een sierelement dat in veel verschillende stijlen en materialen wordt gemaakt. Dit is de afwerking en zorgt voor een goede aansluiting op de wand. Ze passen maar op één merk.
Een moderne variant
Behalve de schuine knop is er ook een rechte knop: Gira’s drukvlakschakelaar. Deze schakelaar is een chiquere manier om te schakelen. Hij "wipt" niet van de ene naar de andere stand, maar springt na het omschakelen terug naar dezelfde stand. Dit zorgt voor een strak en hedendaags uiterlijk. Alle knoppen staan dus in dezelfde stand, ongeacht of ze aan- of uitstaan. Alleen Gira heeft ze.
Het trektouwtje
Een schakelaar die ook genoemd moet worden, is de trekschakelaar. Deze is vooral bekend in badkamers en toiletten. Er zijn varianten voor het aan- en uitschakelen van een wasmachine of droger, maar ook voor verlichting. Trekschakelaars worden altijd hoger gemonteerd dan 2,60 meter. Dit heeft te maken met veiligheidsnormen. In deze blog nemen we de trekschakelaar mee als gewone schakelaar: de schakeling en werking is gelijk, alleen de bediening is iets anders. De variant die de wasmachine schakelt, bespreken we in een andere blog.
De snoer- en voetschakelaar
Dit zijn schakelaars die achteraf tussen een snoer worden geplaatst om het aan- en uitschakelen van een lamp makkelijker te maken. Zowel de voetschakelaar als de snoerschakelaar zijn enkelpolige schakelaars die uitsluitend worden gebruikt voor het schakelen van lampen. Ze zijn eenvoudig zelf te installeren.
De voorlopers van smart-home
Een lamp die automatisch aan- en uitgaat wanneer je een deur opent en sluit, zoals bij een koelkast. Dit is een eerste, eenvoudige vorm van automatisering met een deurschakelaar. Simpel, maar effectief. Een andere vorm van automatisering die al jaren bestaat, is de schemerschakelaar: een lichtgevoelige sensor meet het omgevingslicht en schakelt de verlichting in zodra het te donker wordt. Ook de bewegingsmelder hoort hierbij. Met behulp van een infraroodsensor “ziet” de sensor wanneer een persoon (of soms een hond of kat) in de buurt komt en schakelt dan automatisch het licht in. In bijna alle gevallen kun je de gevoeligheid instellen.
Smart-home schakelaars
Tot slot willen we ook de echte smart-home oplossing noemen. Dit is de modernste manier van schakelen. Dit kan draadloos via Bluetooth of wifi, of via een geavanceerd domoticasysteem waarin de functies van schakelaars zijn voorgeprogrammeerd op een server. Om te schakelen in je smart home gebruik je pulsdrukkers. Deze maken alleen contact zolang de knop ingedrukt is, zoals bij een deurbel. Dit werkt dus anders dan een traditionele schakelaar. Voor meer informatie over smart-home hebben we een eigen blog.
Schakelaars voor elke schakeling
Welke schakelaars je nodig hebt, hangt af van je plannen. Dit kan een eenvoudige aan- en uitschakelaar zijn, maar ook een iets complexere wisselschakeling (ook wel hotelschakeling genoemd), waarmee je een lamp vanaf twee punten kunt bedienen. Denk bijvoorbeeld aan een lamp onderaan en bovenaan een trap. Wil je een lamp vanaf drie of meer punten bedienen? Dan heb je een kruisschakelaar nodig. Hieronder zie je enkele voorbeelden van schakelingen en welke schakelaars daarbij passen:
Aansluiten van schakelaars
De aansluitpunten (terminals) van schakelaars zijn gecodeerd. De fase-aansluiting is aangeduid met een kleur, een letter of een andere markering. Het rode stipje (Gira) of de rode terminal (JUNG) komt overeen met de letter “L” of “P” bij andere merken. Zo verklein je de kans op fouten. De gecodeerde terminal “L” of “P” is de aansluiting voor de bruine draad.
Bij een tweepolige schakelaar zie je L(1) en N (of een vergelijkbare codering). De zwarte (soms grijze) schakeldraden gebruik je tussen de schakelaar en de lamp. Op een wisselschakelaar zit tegenover het gecodeerde aansluitpunt een lege terminal die niet wordt gebruikt. De blauwe draad zit normaal gesproken al op de plek waar de lamp wordt geplaatst.
Terminal voor fase-aansluiting op wissel- en serieschakelaars en op tweepolige schakelaars.
Terminal voor het aansluiten van de nul-draad bij een tweepolige schakelaar.
Terminal voor het aansluiten van de schakeldraden bij alle schakelaars.
Niet aangesloten terminal.
Tip: Geef de zwarte draad die naar de lamp gaat altijd een kenmerk mee, bijvoorbeeld met een stukje krimpkous of tape. Bij een eventuele demontage kun je zo eenvoudig de juiste zwarte draad herkennen.
Wissel- of hotelschakeling
Een wisselschakeling, ook wel hotelschakeling genoemd, wordt gebruikt om een lamp vanaf twee verschillende punten te bedienen. Bijvoorbeeld boven- en onderaan een trap, aan beide uiteinden van een lange gang of in de slaapkamer om het licht bij de deur aan te doen en bij je bed uit te schakelen. Voor deze schakeling heb je twee wisselschakelaars nodig.
Schakelen vanaf drie of meer locaties
Een kruisschakeling gebruik je wanneer je dezelfde lamp vanaf drie of meer punten wilt kunnen schakelen. Neem het voorbeeld van de slaapkamer: je doet het licht aan bij de deur en schakelt het uit vanaf beide kanten van het bed. Zo hebben jij en je partner elk een eigen schakelaar. Dat voorkomt dat je weer uit bed moet om het licht op een andere plek uit te doen.
Hiervoor heb je een kruisschakelaar en twee wisselschakelaars nodig. Deze zijn beide te vinden in de shop. Vanaf dit punt kun je eigenlijk oneindig doorgaan met het toevoegen van schakelpunten. Dat is handig als je bij elke deur in een kamer een schakelaar wilt plaatsen om dezelfde lamp aan en uit te doen. Bijvoorbeeld in een kamer met vier deuren. Of vijf. Of zes.
Meerdere lampen vanaf één plek schakelen
Dit kan natuurlijk ook een wens zijn. Hier komt de serieschakelaar om de hoek kijken. Als je twee lampen vanaf dezelfde plek wilt bedienen, heb je twee gescheiden circuits nodig. Dit werkt vergelijkbaar met het bedienen van twee lampen vanaf verschillende kanten van een kamer. Eigenlijk zijn dit twee enkelpolige schakelaars in één behuizing. Ook bij deze schakeling is er een ongebruikte terminal en een gecodeerde terminal waar je op moet letten. Vergeet niet de nuldraden van dezelfde groep correct aan te sluiten.
En die 2-polige schakelaar, waar is die voor?
De schakelingen die we hebben besproken, schakelen alleen de fasedraad. De nuldraad loopt direct naar de lamp, wat een hoop werk bespaart. In sommige situaties is het echter aan te raden om ook de blauwe draad uit te schakelen, samen met de bruine. Dit geldt bijvoorbeeld voor de badkamer of een buitenlamp, plekken waar het vochtig kan zijn. Het is veiliger om in dergelijke gevallen alles volledig uit te schakelen. Een 2-polige schakelaar kan echter niet worden gebruikt in de schema’s die we eerder hebben besproken.
Speciale regels voor een schakelaar in de badkamer
Wanneer je een schakelaar in de badkamer installeert, gelden er specifieke eisen. Dit heeft te maken met veiligheid in een vochtige omgeving. De badkamer kan in drie zones worden ingedeeld. Buiten deze zones mogen standaard apparaten en 230-volt aansluitingen worden gebruikt – deze laatste zone wordt ook wel zone 3 genoemd. Het schakelmateriaal in de verschillende zones moet voldoen aan specifieke waarden voor veiligheid, met name de bescherming tegen vocht.
- Zone 0: Het bad of de douchebak – zwakstroom (klasse III) én IP-waarde minimaal IPx8 (het laatste cijfer bepaalt de bestendigheid tegen water)
- Zone 1: De ruimte boven het bad of de douchebak tot een hoogte van 2,25 meter – zwakstroom (klasse III) én IP-waarde minimaal IPx5
- Zone 2: Het vlak binnen handbereik naast het bad of de douchebak, dat 60 centimeter breed is en 2,25 meter hoog – IP-waarde minimaal IP45
- buiten zone 2: IP21
De hoogte van 2,25 meter is belangrijk. Dit verklaart het gebruik van de trekschakelaar. De schakelaar wordt namelijk hoog op de muur gemonteerd. Hoger dan 2,25 meter. Het plafond van een nieuwbouwwoning in Nederland zit gemiddeld tussen 2,50 meter en 2,70 meter. Daar kan nog prima een schakelaar tussen die dan buiten zone 2 valt. Aarding is verplicht voor alle schakelmateriaal in de badkamer.
Algemeen adviseren we om in de vochtige ruimte minimaal IP44-schakelmateriaal te gebruiken, ook buiten zone 2. Dat kan bijvoorbeeld spatwaterdicht opbouwschakelmateriaal zijn. Voor veel inbouw-series zijn afdichtingssets verkrijgbaar die schakelmateriaal een IP44 of hogere waarde geven.
Troubleshooting
Als de schakelaar niet werkt of anders reageert dan verwacht, controleer dan de volgende stappen:
- Losse draden – Steek alle draden op de juiste manier in de terminals.
- Verkeerde bedrading – De bruine, blauwe en zwarte draden moeten precies zo worden aangesloten als in de schema’s hierboven.
- Geen spanning – Controleer met een spanningstester of er spanning op de (juiste) draden staat. Wees voorzichtig! Draag schoenen met rubberen zolen en gebruik geïsoleerd gereedschap.
- Kortsluiting – Wanneer het koper van de bruine en de blauwe draad contact maakt, spreek je van kortsluiting. De stop/automaat in de meterkast schakelt dan automatisch uit. Verhelp de kortsluiting voordat je de automaat weer inschakelt of de stop vervangt. Controleer of de draden nog goed geïsoleerd zijn en vervang ze bij schade.
- Aardlekprobleem – Wanneer een spanningvoerende draad in contact komt met aarde, schakelt de aardlekschakelaar de spanning uit. Dit kan gebeuren in een stopcontact of schakelaar, maar ook binnenin een apparaat. Test dit door alle stekkers van apparaten uit de stopcontacten te trekken voordat je de aardlekschakelaar weer inschakelt. Steek daarna de stekkers één voor één terug tot de aardlekschakelaar opnieuw uitschakelt. Het laatst aangesloten apparaat heeft dan een aardlek.
Weet je het niet zeker? Schakel dan een elektricien in. Elektriciteit kan dodelijk zijn – neem geen risico!
